Kompetencja to zdolność do podejmowania określonych działań, czyli zastosowania w praktyce tego, czego wcześniej się nauczyliśmy w innych kontekstach. Kluczowe słowa w definicji kompetencji to praktyka (zastosowanie w życiu) oraz transfer, czyli zdolność zastosowania jakiejś kompetencji w innym kontekście niż ten, w którym ją nabyliśmy. Przykładowo chodzi więc o umiejętność krytycznej analizy felietonu publicystycznego, choć umiejętność tę nabywaliśmy analizując źródła historyczne.

Warunkiem takiego transferu jest głębokie uczenie się, czyli wyjście poza zapamiętywanie i odtwarzanie informacji lub schematów i przejście do analizy, syntezy i oceny zdobywanych informacji oraz procesów. Co jednak zrobić, by nasi uczniowie uczyli się tworzyć, a nie tylko odtwarzać?

Praktycznej odpowiedzi na to pytanie udzielają autorzy książki „Uczyć (się) głębiej. Jak to robić na lekcji”, którzy na podstawie badań oraz własnych nauczycielskich doświadczeń określili siedem umiejętności głębokiego uczenia się. Jak piszą sami autorzy, ich zdobycie przez uczniów ułatwia im zdobywanie kompetencji. Opisując każdą z tych umiejętności autorzy podpowiadają też praktyczne rozwiązania jak je rozwijać na lekcji.

1. Tworzenie pojęć
2. Robienie notatek i podsumowywanie
3. Porównywanie
4. Czytanie służące rozumieniu
5. Przewidywanie, stawianie pytań i hipotez
6. Wizualizacja i tworzenie przedstawień graficznych
7. Przyjmowanie różnorodnych perspektyw

Tworzenie pojęć – to proces uogólniania na podstawie przykładów, tworzenia definicji i ich analizowania; to ćwiczenie z myślenia indukcyjnego, które pogłębia rozumienie poznawanych przez uczniów zjawisk, stosowania definicji i ich konstruowania na własny użytek.

Robienie notatek i podsumowywanie – to działanie, które rozwija i doskonali umiejętność syntezy informacji oraz ich porządkowania; pozwala uczniom łatwiej wracać do zapisanych informacji, powtarzać materiał i wykorzystywać zdobytą wiedzę w nowym kontekście lub dzielić się nią z innymi. Warto by nasi uczniowie znali przynajmniej kilka form notowania i wyciągania esencji – podsumowywania – zdobytej wiedzy.

Porównywanie – to dla nas naturalna czynność, ale jej dobre opanowanie i doskonalenie (np. porównywanie według różnych, zadanych kryteriów) jest podstawą złożonych procesów – argumentowania, rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji. Doskonaleniu umiejętności porównywania mogą służyć między innymi tabele, diagramy czy karty pracy z kryteriami.

Czytanie służące rozumieniu – to takie czytanie, dzięki któremu uczniowie umieją wyodrębnić z tekstu ważne informacje a następnie uzasadnić swoje wnioski cytatami z tego tekstu. Takie czytanie według autorów powinno zakładać: przegląd tekstu przed lekturą, wyszukiwanie kluczowych informacji w oparciu o pytania lub zadania, praktykę bieżącego podsumowywania, analizę tekstu z różnych, narzuconych z góry perspektyw (np. dosłownej, krytycznej, osobistej).

Przewidywanie, stawianie pytań i hipotez – wszystkie te praktyki mają ogromną moc uruchamiania myślenia spekulatywnego i dzięki temu angażowania uczniów w naukę; gdy młodzi ludzie przewidują, co się wydarzy lub stawiają pytania lub hipotezy na temat rzeczywistości automatycznie zaczynają je weryfikować eksperymentując i poszukując dowodów na swoją słuszność lub błąd. Na tym właśnie polega aktywna nauka.

Wizualizacja i tworzenie przedstawień graficznych – to pewna szczególna forma notowania, ale wykorzystująca obraz zamiast słów. Odzwierciedlenie jakiejś informacji w postaci graficznej wymaga jednak od ucznia jej przetworzenia, a to z kolei zwiększa szansę na jej zapamiętanie. Warto zachęcać uczniów zarówno do wizualizowania dosłownego, jak i metaforycznego (to z kolei rozwinie też ich kreatywność).

Przyjmowanie różnorodnych perspektyw – to umiejętność, która zakłada sprawność w analizowaniu problemu według różnych kryteriów lub tak jak zrobiłyby to różne osoby; to ważna umiejętność, bo pozwala złapać dystans do własnych przekonań i schematów działania (a później także je zmienić jeśli jest to konieczne). Szczególną formą przyjmowania różnorodnych perspektyw jest empatia.

Autorzy książki szczegółowo analizują umiejętności skrótowo opisane powyżej, uzasadniają znaczenie każdej z nich i podają przykłady ćwiczeń, które można zastosować z uczniami w klasie.

Warto przeczytać:

Jay McTighe, Harvey F. Silver, Uczyć (się) głębiej. Jak to zrobić na lekcji, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa, 2021